Opinie FD: 'Scherp én tijdig optreden in kwetsbaar systeem'

Het is ruim twee jaar geleden dat publiekelijk bekend werd dat medewerkers van Nederlandse accountantsorganisaties op grote schaal fraudeerden bij het maken van interne examens. Daarna werd ontdekt dat examenfraude bij vrijwel alle grote accountantsorganisaties plaatsvond.

Inmiddels is deze affaire in een nieuwe fase beland. Accountantsorganisaties hebben diepgravend onderzoek verricht en interne maatregelen genomen. De Amerikaanse toezichthouder PCAOB heeft na gezamenlijk onderzoek met de Autoriteit Financiële Markten (AFM) een boete opgelegd, en de AFM houdt de komende tijd intensief toezicht op herstelmaatregelen.

Het feit dat examenfraude zo breed verspreid was in de sector en zo lang heeft kunnen voortduren is teleurstellend en noopt tot reflectie. Was dit een incident of een structureel probleem? Dat is immers bepalend voor de weg naar voren.

Individu of systeem

Accountants hebben stevige vereisten waaraan zij jaarlijks moeten voldoen. Dat is ook logisch gezien hun maatschappelijke taak. Het is daarom teleurstellend dat zij toetsen en examens in vele gevallen niet serieus namen. Ze deelden onderling antwoorden, maakten toetsen samen wanneer dat expliciet verboden was, en soms legde iemand een toets af voor een ander.

Accountantsorganisaties reageerden in een aantal gevallen langzaam op interne signalen en op onze aanwijzingen, wat extra schade aan het vertrouwen toebracht.

Natuurlijk draagt iedereen die heeft gefraudeerd met examens zijn of haar eigen verantwoordelijkheid. Aan integriteit van accountants stellen we hoge eisen. Het is opvallend dat examenfraude veelvuldig en langdurig voorkwam bij alle onderzochte organisaties, én op allerlei verschillende niveaus. Dit geeft een indicatie dat examenfraude niet alleen een kwestie is van persoonlijke integriteit maar gedijd in het systeem waarin accountants opereren.

De accountancy kent een bijzondere marktstructuur die invloed heeft op het gedrag van accountants. Ondernemingen huren zelf hun controlerend accountant in en er is een beperkt aantal accountantsorganisaties dat grote wettelijke controles mag uitvoeren. Ieder gewerkt uur voor een klant levert omzet op, terwijl het rendement van interne uren onduidelijker is. In combinatie met het partnermodel leidt dit tot druk op de kwaliteit. Zo is examenfraude het gevolg van tijdsdruk, commerciële belangen, het ontbreken van adequate sturing en onjuist voorbeeldgedrag.

De examens waren de meest kwetsbare plek in dit systeem. Inmiddels zetten de meeste accountantsorganisaties belangrijke stappen om examenfraude in de toekomst te voorkomen. Het risico bestaat dat er in de toekomst andere kwetsbare plekken onder druk komen te staan.

Deze systematische analyse geeft ook inzicht waarom de AFM geen tuchtklachten tegen individuele accountants aanspant. Interne maatregelen tegen een groot aantal individuen waren nodig en zijn door instellingen genomen. De AFM houdt scherp toezicht op deze instellingen en werkt daarnaast aan het versterken van het inherent kwetsbare systeem. Ten diepste is examenfraude een systeemprobleem, niet (alleen) een individueel probleem.

Tijdig erkennen

Accountantsorganisaties onderzoeken zelf hoe examenfraude samenhangt met kwetsbaarheden in de marktstructuur, de aansturing en inrichting van de organisatie, de cultuur en het leiderschap, en de individuele verantwoordelijkheid. Daarna kunnen zij passende maatregelen treffen.

Dat is belangrijk, want de examenfraude wijst op een gebrekkig vermogen om structurele problemen in de eigen organisatie tijdig te ontdekken en aan te pakken. Eerdere cultuurprogramma’s hadden blijkbaar onvoldoende effect. De crux wordt om in de eigen organisatie de capaciteit te ontwikkelen om dit type risico’s eerder te zien, te erkennen én aan te pakken.

Dit vergt diepe reflectie op de inrichting van de sector en de eigen organisatie, begrip van mogelijke gevolgen van structurele kwetsbaarheden, en de dapperheid om stevige maatregelen te nemen – ook als dat tegen het commerciële belang ingaat. Het vereist dat je niet wegkijkt, maar doorlopend actief zoekt naar de kanariepiet in de kolenmijn, tegengeluid intern of van de toezichthouder omarmt, en zwakke signalen versterkt. Het bestuur en de commissarissen spelen een cruciale rol bij het waarmaken van de grote maatschappelijke opdracht van accountantsorganisaties.

Reflecties voor toezicht

Toezicht van de AFM is onderdeel van het systeem waarin accountants opereren. Examenfraude bleef een tijd onopgemerkt; daarna trokken we aan de bel en dwongen zo ingrijpen af. Natuurlijk houdt de AFM toezicht op afhandeling van de gevolgen van de examenfraude. Ook geven we accountantsorganisaties de ruimte zelf het vermogen te ontwikkelen met nieuwe kwetsbaarheden om te gaan. Dat vraagt ander toezicht, dat stuurt op uitkomsten en niet op specifieke maatregelen.

We verwachten dat de organisaties zelf verantwoordelijkheid nemen en ons overtuigen met goede resultaten. Kwetsbaarheden in het systeem blijven bestaan. Scherp optreden van bestuur en commissarissen met stevige en gerichte druk van toezichthouders is onze beste waarborg om nieuwe ongelukken te voorkomen.

Hanzo van Beusekom is bestuurslid en Filip van den Bergh is manager bij de Autoriteit Financiële Markten.

 

Meer informatie

Deloitte, PwC en EY beboet voor examenfraude, nu onder verscherpt toezicht