FD-column Laura van Geest: beeldenstorm of ideeënstrijd?

Op 29 oktober mogen we weer naar de stembus. Met wat voor campagne gaan politici de strijd om de kiezer aan? Pieter Hasekamp van het Centraal Planbureau waarschuwde politici onlangs voor het al te rigoureus toepassen van de ‘wet van Hotelling’ – de neiging om vooral het midden te bedienen, omdat daar de meeste kiezers zitten. Bij bestaanszekerheid is dat niet de oplossing, want cijfermatig zitten de mensen die daarvoor vrezen niet in het midden, zo signaleerde hij. Helemaal mee eens natuurlijk.

Rationeel of emotioneel

Toch is mijn grootste vrees niet dat politieke partijen op een specifiek onderwerp ten onrechte voor een plain vanilla oplossing in het midden kiezen. Ik ben eerder beducht dat ze selectief het midden negeren en naar de flanken uitwijken. En zich daarbij laven aan het denkwerk van Daniel Kahneman, met zijn analyse over het snelle emotioneel reagerende brein en het langzame rationele brein.

Bas Erlings doet in zijn boek Het spel van de populist (2025) het handwerk uit de doeken. Speel op emotie. Aanval is de beste verdediging, creëer een wij-zij-tegenstelling. Houd de aandacht op jouw eigen agenda met relletjes, provocaties en twijfel zaaien. Uitholling van de democratie? Geen bezwaar – in tegendeel.

Niet echt het droombeeld van een liefhebber van beter onderbouwd beleid.

Het tegenspel moet daarom komen op emotioneel niveau, want feiten slaan nog geen deuk in een pakje boter. En het moet komen van optimistische verhalen die de middenklasse aanspreken.

De eerste schermutselingen na de val van het kabinet stemmen nog niet erg hoopvol. Het debat over de val van het kabinet-Schoof grossierde in jij-bakken. De portefeuille asiel werd in drieën gedeeld – enkel voor optiewaarde in de beeldvorming, praktische uitvoeringsproblemen werden achteloos terzijde geschoven.

Ik ben niet de enige die hier maar matig van geniet. Onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau laat zien dat slechts 43% van de Nederlanders een voldoende geeft voor tevredenheid met de politiek in Den Haag. Er is kritiek op het onvermogen om belangrijke maatschappelijke problemen op te lossen, en op het Haagse gekissebis. Dat onderzoek stamde van nog vóór de val van het kabinet.

De gang naar het stemhokje is voor mij het ticket om kritiek te mogen leveren op de gang van zaken, maar kun je het mensen kwalijk nemen dat ze afhaken en wegblijven als zij er niet toe lijken te doen?

Belangrijke drijfveer

Het lonkende verhaal is er ook nog niet, maar misschien kan dat ook niet stante pede. Laat ik een tip geven. Een goede toekomst voor de (klein)kinderen is een belangrijke drijfveer van kiezers. Dat zeggen ze niet alleen – internationaal wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat mensen minder gelukkig zijn als ze denken dat toekomstige generaties slechter af zullen zijn.

Dat biedt ruimte voor een andere, wat hoopgevender toepassing van het denkwerk van Kahneman: The Good Ancestor (2021) van Roman Krznaric.

Het ‘systeem 1’-denken, dat gefocust is op kortetermijnbevrediging en snel handelen, is hier omgedoopt tot het ‘marshmallowbrein’ (geïnspireerd op een experiment waarin kleine kinderen meer marshmallows kregen, als ze die ene vlak voor hun neus even konden laten liggen). Daar tegenover staat het ‘systeem 2’-denken: het ‘eikeltjesbrein’ (denk er een eekhoorn bij) is het biologische voordeel van de mens. Wij kunnen plannen en hebben oog voor toekomstige generaties. En met zelfbinding in de vorm van cultuur en instituties kunnen we dit comparatieve voordeel benutten. Krznaric’s motto: zie je zelf niet als ouder, maar als voorouder.

Een ander pleidooi voor de lange termijn komt van William MacAskill. Hij hanteert daarbij het economische concept van nutsmaximalisatie, maar dan voor toekomstige generaties. Zijn focus is het voorkomen van existentiële risico’s die de mensheid kunnen bedreigen, zoals op hol geslagen AI, geproduceerde pandemieën of nucleaire oorlog.

Zo’n 58% van de Nederlanders vindt dat het de verkeerde kant opgaat met Nederland. Veel problemen hebben zich langzaam opgebouwd en de wal lijkt het schip te gaan keren. Dat is zorgelijk, en tegelijk hoopvol. Want als Nederlanders hebben we bewezen naar de lange termijn te kunnen kijken, mits we hard wakker worden geschud. Denk bijvoorbeeld aan het Deltafonds en de Deltacommissaris, die er (pas) kwamen na de dreigende overstroming van de Betuwe.

Laten we hopen dat met drie kabinetten in zeven jaar en weinig concrete resultaten weer zo’n moment aanbreekt. En de lange termijn het debat gaat beheersen.

De verkiezingen komen eraan, de campagne ook. Ik vrees een beeldenstorm, maar hoop op een ideeënstrijd.