FD-column Laura van Geest: Checks and balances, die pet past ons allemaal

President Donald Trump heeft het niet zo op onafhankelijk toezicht. Afschaffing (financiële consumentenwaakhond CFPB), onthoofding (markttoezichthouder FTC) of beschimping (Fed-voorzitter Jerome Powell) is hun lot. Vrijvallende vacatures (beurstoezichthouder SEC) worden ingevuld met geloofsgenoten. 

Het bewijst maar weer eens dat checks and balances – controle en evenwicht – geen natuurverschijnsel zijn, maar een vorm van zelfbinding. En dat gaat goed, zolang deelnemers dat begrijpen en daarnaar handelen.
 

Schokbestendig

In het kader van leren van brand bij de buren; hoe schokbestendig is Nederland? En wat kan de toezichthouder zelf eigenlijk doen?

Het oog trekt bij onafhankelijkheid als vanzelf naar de poppetjes. Mijn ideaal is een benoeming zoals bij de Europese Centrale Bank (ECB). Een vaste termijn, langer dan de politieke cyclus, niet verlengbaar. Je kunt gewoon doen wat nodig is, zonder angst voor ontslag of hoop op een nieuwe termijn. Maar ook zo’n afspraak is niet onfeilbaar. Zonder fair play kun je alsnog eindigen met een politieke vazal. Polen kan daarover meepraten. De president van de centrale bank aldaar bedrijft regelmatig partijpolitiek voor de voormalige regeringspartij PiS. 

Het Nederlandse speelveld is niet heel aangeharkt. Ambtelijke toezichthouders (Inspecties) hebben een vaste termijn, maar kunnen ook ad hoc verlengd worden. Bij zelfstandige bestuursorganen als De Nederlandsche Bank (DNB), Autoriteit Financiële Markten (AFM) en Autoriteit Consument & Markt (ACM) is een tweede termijn de default – geen herbenoeming roept vragen op.
 
Ook de duur van benoemingstermijnen varieert: van vier jaar (AFM) tot zeven jaar (DNB, ACM, Inspecties). En vrijwel altijd benoemt de politiek het poppetje; enkel DNB en AFM kennen een interne toezichthouder die een mogelijke rem vormt op zetbazen of ontijdig ontslag. 

Zeker zo belangrijk zijn de financiën. Nieuwe taken zonder geld of grof bezuinigen zijn ook manieren om toezicht vleugellam te maken. Meedoen met de taakstelling, zonder reductie van taken, is een reëel risico voor toezichthouders die hun middelen vooral van het Rijk krijgen (Inspecties). Als de sector de rekening betaalt, bestaat er een heldere prikkel de kosten (te) laag te houden. Een kostenkader met publiek vastgesteld niveau, geld voor nieuwe taken en productiviteitskorting bij een zekere doelmatigheid – zoals bij DNB en AFM – is zo bezien zo gek nog niet. 

De laatste schakel is voldoende autonomie bij de uitvoering van de taak. Hierbij moet de prioritering wel logisch voortvloeien uit de risicoanalyse van de toezichthouder zelf. In de nasleep van de toeslagenaffaire zou worden ingezet op versterking van Inspecties, maar de Inspectieraad ziet in de voorgestelde wetgeving juist een inperking van de autonomie. 

Gezag en autoriteit

Het belangrijkste schild bij onheil is evenwel gezag en autoriteit. Met gezag heb je meer kans op medestanders en voorkom je een eenzame strijd. Bij het getouwtrek van Trump met de Federal Reserve heeft Powell ontegenzeggelijk baat bij zijn eigen statuur en dat van de Fed, bovenal in de obligatiemarkt. Autoriteit ontleen je aan je mandaat, maar gezag behoud je met wijs optreden. 

Zo is niet alles wat illegaal is, ook schadelijk (vrij naar Malcolm Sparrow). Zoek geen spijkers op laag water binnen je wettelijk mandaat. Signaleer en adresseer op tijd nieuwe dreigingen, ook aan de randen van je mandaat. Affaires roepen vragen op over het nut van toezicht. Repareren is bovendien lastig, als de financiële belangen al groot zijn geworden. Denk aan de uitdaging van mededingingsautoriteiten met het reguleren van big tech met zijn netwerkeffecten en diepe zakken bij een gang naar de rechter. 

Bij het spotten van schadelijke zaken is het wel belangrijk de kerntaak niet uit het oog te verliezen en dreigen met buitenwettelijke handhaving te vermijden. Soms moet je accepteren dat preken de enige optie is. Denk aan de vele stichtelijke woorden van de AFM rond cryptowetgeving. 

Juiste mix

Toon je een goede gesprekspartner met de sector. Een goede mix van handhaving en beïnvloeding voorkomt tegenstribbelen en maakt toezicht effectiever. 

Dictatuur van de meerderheid, groepsdenken, onbesuisde keuzes? Checks and balances bieden hulp. Ook al kent zelfbinding grenzen, sommige knopen zijn sterker dan andere. Onderhoud je touwwerk dus in goede tijden. Voor het overige resteert lef. Gehoorzaam niet bij voorbaat, verdedig instituties, blijf bij je professionele standaarden, en houd het hoofd koel.

Meer informatie

Eerdere columns van Laura van Geest in FD